Perspectiefwissel
Een laatste mail vanuit Rome over de perspectiefwissel van de renaissance, toen en vandaag.
In deze nieuwsbrief onderzoek ik hoe we tot een 22ste eeuwse renaissance komen. Een bloeiende tijd voor de kinderen van onze kinderen. Het is een oefening in lange termijn denken. Een exploratie naar wetenschap en technologie en vooral een uitnodiging om de balans op te maken. Wat nemen we mee naar de toekomst en wat laten we achter?
Ken je een vriend of collega die ook plezier kan vinden in deze zoektocht. Stuur hem/haar deze editie door. Dat helpt mijn project vooruit.
Hi,
vandaag wil ik het over perspectief hebben. Een uitvinding uit de renaissance dat sindsdien de kunstwereld volledig heeft hertekend.
Ik keer daarvoor een laatste keer terug naar Rome. Naar het Palazzo Spada, een onbekend paleis (en museum) in de straat (en schaduw) van Palazzo Farnese. Het Palazzo Farnese staat trouwens in de steigers. Voor de gevel staat een stelling met een trompe-l’oeil van de Franse artiest JR. Je kent hem misschien van de imposante installaties aan de grens van Mexico of rond het Louvre. Wijs werk.
Iets verderop, in Palazzo Spada, vind je ook een trompe-l’oeil. Weliswaar in 3D en 500 jaar oud. Het paleis is bescheiden maar lijkt enorm. De architect Borromini ontwierp namelijk een galerij die lijkt alsof hij 50 meter diep is (maar in werkelijkheid maar 8 meter lang). Op het einde van de gang staat een standbeeld dat 80cm meter hoog is maar monumentaal lijkt. Dat de suppoost voor deze installatie een kleine dikke man is (denk Danny DeVito) maakt de beleving extra funny.
Dertig jaar later paste Bernini een gelijkaardige truc toe op het St-Pietersplein. Tussen de obelisk en de fontein ligt er een tegel waarop centro del collonato gegraveerd staat. Ga je op deze tegel staan, dan verdwijnen de 4 majestueuze zuilenrijen achter elkaar. De tegel is een verdwijnpunt.
Om tot deze ervaring te komen, maakte de architecten gebruik van de uitvinding van een collega, de architect Filippo Brunelleschi. Ja die van de kathedraal in Firenze. Hij had bij het begin van de renaissance het lineair perspectief uitgevonden. Het gaf de kunstenaar een correcte benadering om diepte te suggereren. Iets wat voordien niet bestond.
Kunstenaars waren wild van die ontdekking. Je ziet het terugkomen in tig schilderijen in die tijd. Van de School van Athene van Raphael tot het Laatste Avondmaal van Da Vinci (waar Da Vinci het verdwijnpunt in het hoofd van Jezus situeerde). Het illustreert hoe de kunstenaars naast schoonheid creëren en een verhaal vertellen ook de wereld correct wilden begrijpen en beschrijven. Dat was nieuw.
🎶 🎶 Interlude 🎶 🎶
Deze week Jazz in mijn Spotify playlist Curated Weekly. Ik heb een heerlijk bossa nova album uit 1962 ontdekt. Vooral die Merci Bon Dieu track. Groovy!
De renaissance was tegelijkertijd een esthetische en een kennisrevolutie. Een ander leuk voorbeeld hiervan vind je in de St-Pietersbasiliek. Michelangelo was niet echt opgetogen toen hem werd gevraagd hoofdarchitect te worden van de St-Pietersbasiliek. En dat was niet omdat hij al 72 jaar was. Een halve eeuw eerder (en 2 nieuwsbrieven geleden) had Bramante een ontwerp getekend voor de basiliek. “Bramante was een goede architect, maar een slechte ingenieur” liet Michelangelo weten in een brief. De eerste jaren dat Michelangelo de leiding over de werf nam, gingen dan ook voornamelijk naar het afbreken en verstevigen van de binnenkant van de basiliek.
De ambitie was namelijk groot. Heel groot. Ze wilden de grootste kerk ter wereld bouwen. Zo groot dat elke bezoeker zich zou bekeren tot God wanneer hij de kerk binnenstapte (ik vergat de moslima naast mij te vragen welk effect het op haar had).
De opzet is trouwens gelukt. Tot eind 20ste eeuw was de St-Pietersbasiliek effectief de grootste kerk van de wereld. Om dit te bereiken moesten er volgens Michelangelo eerst ingenieurswerken doorgevoerd worden. Er werd meer dan 120 jaar gebouwd aan de basiliek. Stel je voor. Meer dan een eeuw was de plek een werf. Het is een mooi voorbeeld van kathedraaldenken en een lange termijn benadering: ze bouwden voor generaties na hun.
De hele site is larger than life. Het plein van Bernini, de basiliek van Bramante en Michelangelo zijn niet enkel een ode aan God, maar ook aan het menselijk kunnen. De architecten zetten een gebouw neer dat letterlijk 3 generaties voor hen onmogelijk was. Het is een mooi voorbeeld hoe vooruitgang gebeurt wanneer kunst (verbeeldingskracht) en technologie elkaar ontmoeten.
De ontdekking van perspectief luidde ook een metaforische perspectiefwissel in. De mens centraal, remember. De mens wil de werkelijkheid niet enkel kunnen begrijpen en beschrijven, hij wil die ook beheersen en controleren. Het is de mindset waarmee we de voorbije 500 jaar deze planeet hebben benaderd. Ja, we bouwden een moderne maatschappij waarbij kindersterfte tot een minimum is herleid. Maar ja, we duwen onze planeet richting een gigantische klimaatramp.
Daarom moeten we in het licht van de renaissance van de 22ste eeuw nadenken over een nieuwe perspectiefwissel. Over een wereldbeeld waarin de mens niet meer centraal staat. Ja, natuurlijk is de huidige strijd voor meer gelijkheid en inclusiviteit belangrijk. Maar ik ben ervan overtuigd dat onze kleinkinderen, in de 22ste eeuw, het humanisme maar middeleeuws zullen vinden.
Ironisch genoeg is het door ons eigen kunnen én onkunnen dat we tot een nieuwe perspectiefwissel zullen moeten komen.
Door de industriële revolutie kwamen we in een tijd terecht waarin de menselijke activiteiten de atmosfeer van de aarde bepaald: het antropoceen. En het lijkt erop dat diezelfde mens heel veel zin heeft in een warmer klimaat (en alle gevolgen). We zijn namelijk simpelweg te weinig aan het doen om de ramp te voorkomen. But hey, now we can swim any day in November.
Door de digitale revolutie overstijgen we onze eigen intelligentie en alles wat daarbij komt (controle, zelfbeschikking, bewustzijn, de dood). Die ChatGPT is leuk, maar wel lastig dat we steeds een browser moeten opzoeken. Zou toch veel handiger zijn als dat in ons eigen hoofd kan gebeuren?
Om terug te keren naar Da Vinci’s tekening: zetten we in de toekomst een dier of een robot centraal? Beide scenario’s zijn reeds uitvoerig beschreven. Ze heten post-humanisme of trans-humanisme. Of Westworld.
Hier opent een waaier aan vragen waar ik redelijk wild van wordt. Niet enkel over technologie, wetenschap en klimaat. Maar ook over het post-antropoceen wereldbeeld.
Dat is iets voor de volgende edities.